नेपाल भ्रमणको प्रणव सन्देश
धर्मेन्द्र झा
नेपाल प्राकृतिक छटाले भरिपूर्ण आध्यात्म—महत्वको देश हो र स्वतन्त्र भारतका तेह्रौं राष्ट्रपति प्रणव मुखर्जी यतिखेर तीनदिने राजकीय भ्रमणका क्रममा नेपालमा हुनुहुन्छ । बुधवार नेपाल पदार्पण गर्नुभएका मुखर्जी आज जनकपुर र पोखराको भ्रमणपश्चात स्वदेश फिर्ने कार्यक्रम छ । भारतीय राष्ट्रपतिको यो नेपाल भ्रमण १८ वर्षपछि भएको हो । यसअघि २०५५ मा तात्कालीन भारतीय राष्ट्रपति के आर नारायणनले नेपाल भ्रमण गर्नुभएको थियो ।भव्य स्वागत
राजकीय भ्रमणमा बुधवार नेपाल आउनुभएका समकक्षी मुखर्जीलाई विमानस्थलमा स्वयं राष्ट्रपति राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीले स्वागत गर्नुभएको थियो । राष्ट्रपति भण्डारीसँगै विमानस्थलमा उपराष्ट्रपति नन्दबहादुर पुन, प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डलगायत नेपाल सरकारका जिम्मेबारहरुको उपस्थिति थियो । देख्नलायकको यो उपस्थिति स्वयंमा निकै अर्थपूर्ण रहेको सार्वजनिक टिप्पणी गरिएको छ । स्पष्ट छ, नेपाल सरकारले अत्यन्त महत्व दिई मुखर्जीको भव्य स्वागत गरेको छ । मुखर्जीको भ्रमणलाई नेपालले कति महत्व दिएको छ भन्ने कुरा बुधवार राष्ट्रिय विदा घोषणा गरिनुबाट पनि स्पष्ट हुन्छ । राजधानी सहर सिंगारिनु, नेपाल र भारतका झण्डाले सहर ढाकिनु, स्वागत द्वारको ताँती ठडिनु यस्तै अन्य प्रमाण हुन् । भ्रमणको समयमा ट्राफिक व्यवस्थापनको प्रयास गरिएको छ । मूल सडक खाली गरी सर्वसाधारणलाई वैकल्पिक सडकको प्रयोग गर्न सुझाइएको छ । आमजनता आफूहरु केही सकसमा परेर भए पनि मुखर्जीलाई स्वागत गर्न पाएकोमा खुसी छन् । जनस्तरको अभिनन्दन भव्य स्वागतको अर्को नमुना हो ।
जोड—घटाउको राजनीति
नेपाल र भारतबीच जनस्तरको सम्बन्ध छ र यो निकै घनिष्ठ रहँदै आएको छ । तर पछिल्लो केही समययता सम्बन्धमा असहजता अनुभव गरिएको परिप्रेक्ष्यमा भारतीय राष्ट्रपतिबाट भएको यो भ्रमण निकै महत्वपूर्ण छ । विगतको ओली सरकारकै समयमा हुने भनिए पनि विविध कारणवश रोकिई अहिले भएको मुखर्जीको नेपाल भ्रमणलाई राजनीतिक वृत्तमा जोड—घटाउका दृष्टिले विश्लेषण गर्ने प्रयत्न पनि गरिउको । यो अनुचित हो ।
हो, विगतमा नेपाल र भारतबीचको सम्बन्ध केही कटुतापूर्ण हुन गयो । छिमेकी मुलुक अघोषित नाकाबन्दीका लागि आरोपित भयो । यही सेरोफेरोमा राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीको भारत भ्रमण रद्द गरियो । अहिले भारतीय राष्ट्रपतिको नेपाल भ्रमण सम्भव हुन सकेको छ । सम्बन्धहरुमा निरन्तर सुधार आवश्यक हुन्छ । यसै अधारमा मित्रता परिष्कृत हुन्छ । हिजोको कटुतापूर्ण अवस्थालाई सम्झिएर वर्तमानलाई निरन्तरता प्रदान गर्ने प्रयास गरिनुले हित ननिम्त्निे निश्चित छ । भारतको मनोदशाको यहाँ विश्लेषण गर्न सम्भव हुन सक्दैन तर नेपाली मनस्थितिको विश्लेषण (सामाजिक सञ्जालहरुमा अभिव्यक्त धारणाका आधारमा) गर्ने हो भने यो नकारात्मक रहेको पाउन सकिन्छ । पाहुनालाई सम्मान गर्ने हाम्रो परम्पराविपरित केही अभिव्यक्ति सार्वजनिक भएका छन्, जो अशोभनीय छ । यस्ता अभिव्यक्ति सुमधुर सम्बन्ध निर्माणका दृष्टिले हानिकारक हुने कुरामा विमती हुन सक्दैन । यदाकदा सम्बन्धहरुमा तनाव आउँदछ तर त्यसै आधारमा भविष्यको निर्धारणको प्रयास गरिनु कति उचित हुन्छ ? हिजोको तनाव कम गर्न कसैले आफ्नोतर्फबाट सद्भाव व्यक्त गर्दै प्रयास गर्छ भने के बाटो छेकेर सत्तो सराप गर्नु ठीक हुन्छ ? विगतमा विकसित राष्ट्रियताको परिभाषाको कसीमा माथिका प्रश्नको उत्तर खोज्ने प्रयास गर्ने हो भने त्यसबाट आंशिक जवाफमात्र प्राप्त हुने निश्चित छ ।
सम्बन्धको मूल्यबोध
निश्चय पनि मुखर्जीको भ्रमण आपसी सम्बन्ध सुधारका दृष्टिले निकै महत्वपूर्ण छ । प्रधानमन्त्री प्रचण्डको भारत भ्रमणलगत्तै भएको मुखर्जीको नेपाल भ्रमणबाट नेपाल—भारत सम्बन्धलाई नयाँ ढंगले पुनःपरिभाषित हुने अपेक्षा गरिनु अनुचित हुँदैन । भारतीय राजनीतिमा प्रणव दाका रुपमा चिनिने मुखर्जी नेपालको असल मित्र हुनुहुन्छ । नेपाली राजनीतिको पहिलो पुस्ताका नेतासँग अत्यन्त निकट र आत्मीय सम्बन्ध रहेका कांग्रेस आईको उम्मेदवार भई राष्ट्रपति निर्वाचित मुखर्जीको सम्बन्ध नेपालका वर्तमान पुस्ताका नेतासँग पनि छ । यस आधारमा नेपाल र भारतीय जनता पार्टी संस्थापन पक्ष रहेको भारतबीचको सम्बन्धलाई लिकमा ल्याउन मध्यस्थकर्ताको भूमिका निर्वाह गर्न सक्ने नेता पनि हुन प्रणव दा । राष्ट्रपति मुखर्जीमार्फत् नयाँ दिल्लीले नेपाल र भारतबीचको सम्बन्ध सुदृढीकरण चाहेको अर्थमा पनि यस भ्रमणलाई लिन सकिन्छ । भारतको वर्तमान संस्थापन स्वतन्त्रता संग्रामपछिको पुस्ता हो यसैगरी नेपालको संस्थापन पनि, केही अपवादबाहेक, राणाविरोधी आन्दोलनपछिको पुस्ता हो । यो दुवै पुस्तालाई आन्दोलन र संग्रामताकाको नेपाल र भारतबीचको सम्बन्धको भावनात्मक मूल्यको बोध छैन । अनुभव, व्यवहार र ज्ञानले खारिएका मुखर्जीको यो भ्रमणले दुवैतिरको वर्तमान नेतृत्वलाई सम्बन्धको मूल्यबोध गराउने अपेक्षा गरिनुलाई अस्वाभाविक मान्न मिल्दैन ।
शान्ति प्रक्रियाको अनुगमन !
राष्ट्रपतिका रुपमा १८ वर्षपछि यो भ्रमण भए पनि स्वयं मुखर्जीले भने भारतीय सरकारको प्रतिनिधिका रुपमा यसबीचमा नेपालको भ्रमण गर्नुभएको छ । मुखर्जीले यसअघिको कांग्रेस आइको नेतृत्वको सरकारको समयमा रक्षा, वित्त र परराष्ट्रजस्ता महत्वपूर्ण मन्त्रालयको नेतृत्व गरिसक्नु भएको छ र सोही हैसियतमा उहाँको विगतको नेपाल भ्रमण स्वयंमा महत्वपूर्ण रहेको स्मरणीय छ । द्विदेशीय सम्बन्ध सुदृढीकरणसँगै नेपालको शान्ति प्रकृयासँग गाँसिएका व्यक्तित्व भएका कारण पनि मुखर्जीको यसपटकको नेपाल भ्रमण निकै महत्वको छ । सात दल र तत्कालीन नेकपा माओवादीबीच १२ बूँदे सम्झौता हुँदा मुखर्जी भारतको विदेशमन्त्री हुनुहुन्थ्यो । सन् २०१२ मा उहाँ भारतको तेह्रौ राष्ट्रपति निर्वाचित हुनुभयो । र, अहिले मुखर्जी नेपालको शान्ति प्रक्रियाका मुख्य दुई पक्ष नेपाली कांग्रेस र तात्कालीन नेकपा माओवादी गठवन्धनले सरकार सञ्चालन गरिरहेको समयमा नेपाल भ्रमणमा आउनुभएको छ । यस परिस्थितिलाई प्रष्ट्याउने प्रयास गर्ने हो भने मुखर्जीको यो भ्रमणलाई सम्बन्धित अभियन्ताको नेपाली शान्ति प्रक्रियाको अनुगमन उद्देश्यसँग पनि जोडन सकिन्छ । यतिमात्र होइन शान्ति प्रक्रियाको अभिन्न अंगका रुपमा स्वीकारिएको नयाँ संविधानको कार्यान्वयन्मा पनि दिल्लीको चासो छ । भ्रमणका क्रममा मुखर्जीले संविधान जारी गर्न सकेकोमा नेपाललाई बधाइ त दिनुभएको छ सँगै सबैलाई समेटेर अगाडी बढन पनि घचघच्याउनु भएको छ । विदेश नीतिका ज्ञाता मुखर्जीको धारणाको कूटनीतिक तात्पर्य छ । शायद दिल्लीको नेपालबारेको अडान यथावत छ ।
प्रकृति—आध्यात्म यात्रा
काठमाण्डू विश्वविद्यालयको मानार्थ विद्यावारिधि ग्रहण, राजधानी र जनकपुरमा नागरिक अभिनन्दन स्वीकार, शितल निवास र लैनचौरमा विभिन्न स्तरको राजनीतिक भेटघाटका अतिरिक्त मुखर्जीको यसपटकको नेपाल बसाइ प्रकृति—पान र आध्यात्म—यात्रासँग पनि सम्बन्धित छ । भारतीय राष्ट्रपति मुखर्जी आज पोखरा र जनकपुर अर्थात् प्रकृति र आध्यात्म—यात्रा गर्दै हुनुहुन्छ । पोखरा प्रकृतिको सहर हो र गोर्खा सैन्यका दृष्टिले भारतका लागि यो निकै महत्वपूर्ण स्थान हो । उमेरले पाका राजनीतिज्ञ मुखर्जी आध्यात्मचेतका धार्मिक व्यक्तित्वका रुपमा पनि चिनिनुहुन्छ । हिन्दू पृष्ठभूमीका जोसुकैका लागि पशुपति र जानकीको दर्शनको लालसा अस्वाभाविक होइन । अझ जानकीको दर्शनको महिमा त अपरमपार छ । मिथिला महात्म्यअनुसार जबसम्म जनकपुर आई गंगासागरमा स्नान गरी जानकीको दर्शन गरिँदैन तबसम्म अन्य कुनै पनि तीर्थाटनको फल प्राप्त हुँदैन । शायद यसकारण पनि मुखर्जीको जनकपुरको भ्रमण महत्वपूर्ण छ । मुखर्जीले यसअघि हिजै पशुपतिको दर्शन गरी पूजा पाठ गर्नुभएको छ ।
र अन्त्यमा
हिन्दू आध्यात्मका दृष्टिले जनकपुर निकै महत्वपूर्ण सहर हो जसले भावनात्मकरुपमा नेपाल र भारतलाई जोड्न मद्दत गर्दछ । यो वर्तमानको मधेश पहिचान आन्दोलनको केन्द्रीय भूमी पनि हो । प्रचाीन मिथिलाको राजधानी आध्यात्म केन्द्र जानकीनगरी जनकपुर विगतदेखि नै उपेक्षित रहँदै आएको कसैबाट लुकेको छैन । ऋणात्मक विकास गती भएको जनकपुरका लागि मुखर्जीको भ्रमण निकै महत्वपूर्ण छ । आमजनताले मुखर्जीको जनकपुर भ्रमणबाट निकै आश राखेका छन् । बाँकी विश्वसामु चिनिने र केही भए पनि विकासको गति अघि बढने अपेक्षाका साथ प्रतीक्षारत जनकपुरवासी मुखर्जीको स्वागत गर्न आतुर छन् । विगतमा भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको जनकपुर भ्रमण रद्द भएको पृष्ठभूमीमा हुन लागेको प्रणवको भ्रमणको सन्देश स्पष्ट छ । त्यसो त नेपालको एक खास वर्ग प्रणवको जनकपुर भ्रमणलाई मधेशको वर्तमान राजनीतिक सन्दर्भसँग जोड्न पनि पछि पर्ने छैन । कसैले यस्तो दृष्टिकोण राखेर जनकपुरको पारम्परिक महत्वलाई गौण बनाउने प्रयास गर्छ भने यसलाई दोषपूर्ण सोचको संज्ञामात्र प्रदान गर्न सकिन्छ । स्मरणीय छ, यसअघि भारतीय राष्ट्रपतिद्वय निलम संजीवा रेड्डी र ज्ञानी जैल सिंहले पनि जनकपुरको भ्रमण गरेर यहाँको आध्यात्मिक महत्तालाई स्वीकार गरिसक्नुभएको छ ।
गोरखापत्र ः २०७३ कात्तिक १९
No comments:
Post a Comment