About Maithili Cultuire

मिथिला संस्कृति ः चर्चा केही कुरीतिका

धर्मेन्द्र विह्वल
मिथिला शव्द नै स्वयंमा एक सिंगो संस्कृति र सभ्यताको परिचायक हो । मिथिला राज्यको संस्थापक विधेद माधव मानिन्छन जो पछि राजा मिथिका नामले स्थापित भए । उनले शासन गरेको भूमिको नाम कालान्तरमा मिथिला रहन गएको इतिहासकारहरुको मत छ । उनैको पौरखबाट सिर्जित यस भूमिको इतिहास पाँच हजार वर्ष पूरानो रहेको इतिहासकारहरु विश्वास गर्छन । प्राचीनताको यसै टेकोलाई समाएर मिथिलालाई एक भूमिका रुपमा मात्र सीमित नगरेर इतिहास तथा संस्कृतिवीदहरुले एक सभ्यताकै रुपमा आत्मसात गरेका छन । यस भूमिमा मिथिपछिको लामो कालखण्डमा जनकवंशीय शासन कायम रह्यो । जनकवंशीय सत्ताइसवटा राजाले यस भूमिमा शासन गरेको इतिहासवर्णित छ । यिनै सत्ताइसमध्ये एक हुन–शीरध्वज जनक । सीता यिनै जनककी मानसपूत्री रहेको विश्वास गरिन्छ । पूर्वमा कोशी, पश्चिममा गण्डकी, उत्तरमा हिमालय र दक्षीणमा गंगासम्मको भूगोल रहेको मिथिलाको प्रारम्भिक राजधानी गण्डकी किनारको कुनै स्थान रहेको अनुमान गरिए पनि जनकहरुले भने जनकपुरबाट शासन गरेको सन्दर्भ विभिन्न ग्रन्थमा पाइन्छ । कराल जनक यस वंशका अन्तिम राजा हुन । इतिहासकारहरु जनकहरुको शासन केन्द्र रहेकैले आजको जनकपुरको नाम जनकपुर रहन गएको बताउँछन ।
ज्ञान, विज्ञान, विद्या, वुद्धि र शिक्षाको केन्द्रका रुपमा स्थापित विगतको मिथिला विद्वान र विदूषीहरुको केन्द्रका रुपमा पनि स्थापित रहेको तथ्य कसैबाट लुकेको छैन । विभिन्न शास्त्रहरुमा उल्लेख भएअनुसार गार्गी, मैत्रेयी, अष्टावक्र, याज्ञवलक्य, शंकर, अयाची, शीरध्वजजस्ता विद्वान–विदूषीबाट यो भूमी विगतमा बौद्धिक र शास्त्रीय रुपमा सींचित भएको हो । प्रचीनकालको मिथिला वर्तमानमा आएर दुइै राजनीतिक भैगोलमा विभक्त हुन पुगेको छ । यति हुँदाहुँदै पनि नेपाल र भारत दुई राजनीतिक भूगोलमा रहन बबाध्य मिथिलावासीले दुवै भूगोलमा मिथिलाको विद्वत परम्परालाई निरन्तरता प्रदान गरेका छन । हालको नेपालको भूगोलको सन्दर्भ कोट्याउने हो भने विस्तृत रुपमा पर्सादेखि झापासम्मको भूगोललाई मिथिलाको भूगोलका रुपमा बुझ्न सकिन्छ । तर यो भूगोलमा पनि विशिष्टीकृतको कुरा गर्ने हो भने पूर्वी रौतहटदेखि सर्लाही, महोत्तरी, सिन्धुली र उदयपुरको तल्लो दक्षिणी भाग, धनुषा, सिरहा, सप्तरी र सुनसरीको पश्चिमी भागलाई मूल नेपाल–मिथिलाको भूगोलअन्तर्गत राख्न सकिन्छ ।  पछिल्लो कालखण्डमा नेपाली भूगोलमा विद्यापति, वंशमणि झा, जीवनाथ झा, रमानाथ झा, सूर्यनाथ झा, सच्चिदानन्द मिश्र, हरिदेव मिश्र, डा. धीरेन्द्र, डा. राजेन्द्र विमल, डा. योगेन्द्र यादव, डा. रामावतार यादव, डा. रामदयाल राकेश, सुन्दर झा शास्त्री, रामभरोस कापडि भ्रमर, डा. सुनील झा, डा. रोहिणीवल्लभ शर्मा पोखरेल, कृष्णप्रसाद उपाध्याय, लक्ष्मण शास्त्री, जयजयराम झाजस्ता विद्वानले यस भूमीको विद्वत परम्परालाई निरन्तरता प्रदान गर्ने प्रयास गरेका छन । यो सुची निकै लामो हुन सक्छ तर यहाँ सबैको नाम उल्लेख गर्नु सम्भव हुँदैन ।
यस्तो उन्नत विद्वत परम्परा रहेको यो भूमी आफ्ना अनेक विशेषताका कारण विश्वप्रसिद्ध छ । वैज्ञानिक सस्कार परम्परा, पर्यटन, प्रचाीन मानक लेख्य परम्परा र उन्नत साहित्य, स्वतन्त्र लिपी, गौरवशाली इतिहास, क्षमा र विनयशील व्यक्तित्व, वैज्ञानिक कृषि र अर्थ परम्परा, वैज्ञानिक आधार र विश्लेषणयुक्त चाड–पर्वलगाायत थुप्रै यस्ता सकाररात्मक पक्ष छन जसका आधारमा मिथिला विश्वमm चिनिदै आएको छ र चिनिइ रहनेछ । यति हुँदाहुँदै पनि केही विकृति पनि यस भूमीसँग जोडिएका छन, जसले यदाकदा यस भूगोलका वासिन्दालाई समस्यामा पार्ने गरेको छ । कुनै कुनै अवस्थामा त लज्जाबोध पनि छ भनेर भनियो भने त्यो अनुपयुक्त हुने छैन । यस्ता विकृतिलाई समयसापेक्ष सुधार गर्नु आवश्यक छ । सुधारको यो प्रक्रियाले मिथिलाको उन्नत सांस्कृतिक पक्षकै यशोगान हुने अपेक्षा गर्न सकिन्छ । यस आलेखको उद्देश्य पनि त्यस्ता विकृतिको चर्चा गरी तिनमा सुधारको सम्भावनाको खोजी गर्नु नै हो । यहाँ यो लेखमार्फत केही विकृतिको चर्चा गर्ने प्रयत्न गरिन्छ ।    

तिलक प्रथा ः 
 तिलक प्रथा नौलो होइन । यो प्रथा धेरै पुरानो हो । यो प्रथाका कारण मिथिलाका बासिन्दा निक्कै पिडीत छन । विवाहका लागि वधु पक्षले वर पक्षका लाई दिइने नगदलाई तिलक भन्ने गरिन्छ । प्रचाीनकालमा विहेको टुंगो लागि सकेपछि वधु पक्षकाले वरलाई टीका लगाएर आशीर्वादस्वरुप प्रदान गर्ने केही रकम नै कालान्तरमा तिलक प्रथाका रुपमा चिनियो । वर्तमानमा यही प्रथा कूरीति बनिसकेको छ । अहिले वरपक्षबाट तीलक हाकाहाकी मागिन्छ र वरको योग्यता र सम्पन्नताअनुसार तिलकको यो रकम बढदै जाने गरेको छ । हाल, छोरी जति नै गुणवान र उच्च शिक्षा प्राप्त गरेकी भए पनि तिलक (नगद) कारोवारबिना तिनको विवाह गर्न निक्कै कठिन हुन्छ । यस्तो समस्याबाट मिथिलाका प्रायः कुनै समुदाय अछुतो छैनन । यस्तो प्रथाका कारण छोरीका परिबारको आर्थिक अवस्था कहिल्यै उक्लिन पाउदैन । छोरीलाई जुनस्तरको शिक्षा दिलाइएको छ । उसको विवाह गर्न त्यही स्तरको शिक्षा प्राप्त गरेको युवकसँंग विवाह गर्न छोरीका परिबारले बर्षाैदेखि नगद जम्मा गर्नुपर्ने हुन्छ । विवाहमा हुने खर्च र दाइजो यसपछिको अर्काे समस्या हो ।
मिथिलाञ्चलका छोरीलाई विवाह गर्दा छोरीको शिक्षाअनुसारको स्तरको युवक खोजिने हो भने त्यहीअनुसारको तिलकको खर्च व्यहोर्नुपर्ने हुन्छ । वर पक्षकाले मागेजत्तिकै रकम अर्थात तिलक वरका परिबारलाई बुझाउन सकियो भने मात्र विहेको लागि कुरा अघि बढ्छ नत्र त्यही कुरा टुंगिन्छ । वर पक्षका परिबारले वरको कक्षा १ देखि उच्च शिक्षासम्म र जागिर खादा लागेको खर्चसम्म जोडेर वधु पक्षसँग असुल गर्ने प्रवृत्ति मिथिलाञ्चलको ठूलो कुरितीको रुपमा देखिएको छ । यो कुरितीलाई अन्त्य नगरेसम्म वधुपक्ष जहिले पनि वरपक्षका सामु निरिह बनिरहन्छन । यति मात्रै होइन । तिलक प्रथाका कारण आर्थिक पक्ष सवल नभएका धेरै परिबारमा छोरीहरुको विवाह हुन सकेको छैन । कहिलेकांही आर्थिक रुपमा सवल नभएका परिबारले आफ्नो भएको थोरै जग्गा र घरसम्म धितोमा राखेर वा विक्रि गरेर प्राप्त भएको रकमबाट तिलक र दाइजो खर्च व्यहोर्नुपर्ने अवस्था सिर्जना भएको समाचारहरुमा आइरहेका हुन्छन । अहिले पनि मिथिलाको समाजमा छोरी जन्मनासाथ परिबारमा किचलो सुरु हुन्छ । छोरी जन्मनासाथ दाइजो र तिलकको समस्या उब्जिन थाल्छ । उच्च घरानामा छोरीले जन्म पाइन भने त्यति सारो समस्या हुंदैन तर अन्य समुदाय त्यसमा पनि गरिव र विपन्न परिबारमा छोरी जन्मिइन भने ठूलो दुःख मनाउछन पारिवारिक सदस्य । जन्म भएको दिनदेखि नै परिबारका सदस्यहरु पेट काटेर भएपनि छोरीको विवाहका लागि तिलक र दाइजोका लागि रकम जम्मा गर्न थाल्छन । यो समस्यालाई तत्कालै हटाउन नसकिने हो भने भविष्यमा गएर यसले झन ठूलो र भयावह रुप लिन सक्छ । सबै ठाउँमा यस्तै हुन्छ भन्ने पनि होइन । तिलक नलिर्य पनि वेहेवारी हुने गरेको छ । यसलाई आदर्श विवाह भनिन्छ । तर यस्तो विवाह थोरै मात्र हुन्छ ।

दाइजो प्रथा ः 
वरका परिबारले तिलकको रुपमा आर्थिक लेनदेनको कुरा टुंग्याएपछि दोश्रो चरणमा दहहेज अर्थात दाइजोको बारेमा कुरा गर्छन । यो प्रथाका कारण पनि मिथिलाको समाज पछिल्लो समयमा निक्कै वदनाम भएको देखिन्छ । वर पक्षले वधुका  परिबारसँग विभिन्न परिमाणमा सुन र चांदीका गरगहना, महंगो घडी, मोवाइल,  मोटरसाइकल, अत्याधुनिक भौतिक उपकरण, फर्निचरजन्य सामाग्री, भाँडाकँुडा, लत्ताकपडालगायतका सामाग्री माग गर्छन । वर पक्षको यस्ता माग वधुका परिबारले पुरा गर्न नसके विवाहको प्रक्रिया पुनः रोकिन्छ । वधु पक्षले आर्थिक सवलताका कारण यीमध्ये केही तत्काल र केही पछि पुरा गर्ने बाचा गरे विवाहको प्रक्रिया अघि बढ्छ तर पछि यही कुराले विकराल रुप लिन थाल्छ । विवाह भएपनि वधधु पक्षले तत्काल पुरा गर्न नसकेका यस्ता सामाग्रीका आपूर्तिका लागि वर पक्षले ससुरालीमा रहेकी वधुलाई थुप्रै प्रकारका यातना दिने गर्छन । वधुलाई यातना दिए तिनको परिवार छोरीको माया लागेर माग गरेको वा विवाहपछि थप माग गरिएको दाइजो दिन बाध्य हुन्छन भनेर युवतिलाई युवकका परिवारले विभिन्न प्रकारले यातना दिदैं आएका छन । मिथिलामा यो प्रथा भने सबैभन्दा नराम्रो प्रथाको रुपमा मानिन्छ । कतिपय स्थानमा यही दाइजोका कारण वर पक्षले वधु पक्षलाई विभिन्न प्रकारको निर्मम यातना दिएर हत्या गरेको, जलाएर हत्या गरेको, छलेर बिष खुवाएर हत्या गरेको जस्ता घटना पनि नभएका होइनन । कतिपय स्थानमा दाइजो दिन नसक्ने परिबारका छोरी बुहारी भएर आएपछि रातारात डरलाग्दो रुपमा निर्मम यातना दिएर हत्या गरेर रातारात नै कसैले नदेख्ने स्थानमा लगेर जलाइदिने वा खाल्डो खनेर पुरिदिने समाचार पनि बाहिर नआएको होइन । यस्ता प्रथालाई अन्त्य गर्न सरकारले कडा नीति बनाएर कडाईका साथ लागु गर्न सक्यो भने वा कार्यान्वयनमा ल्याउन सक्यो भने मात्र स्थानीय बासिन्दाले राहत पाउन सक्छन ।
घुम्टो प्रथा ः 
मिथिलाको अर्को कुरिती घुम्टो प्रथा पनि हो । यसलाई पर्दा प्रथा पनि भनिन्छ । विवाह भएका नवयुवतिदेखि बृद्धावस्थाका महिला पनि आफूभन्दा ठूलाका अगाडि घुम्टो ओढ्दै आएका छन । हुन त शहरिया जीवनको पार्दुर्भावका कारण अचेल ग्रामीण क्षेत्रमा केही मात्रामा भएपनि यो प्रथा कम हुदै गएको पाइएको छ । तर पनि यो प्रथाका कारण मिथिलाञ्चल समाजका महिलाहरु अघि बढ्न सकेका छैनन । मिथिलाको समाज अहिले पनि पुरुषप्रधान भएकाले महिलाहरु घुम्टो ओढेर घरमै बस्ने रुढिवादी परम्परा यथावतै छ । यो परम्पराका कारण बुहारी जतिवेला पनि घुम्टो ओढेर आफ्नो घरमा बस्ने गर्छिन । जति गर्मीको अनुभव भएपनि टाउकोबाट घुम्टो हटाइँदैन । कुनै घटना भएपनि टाउकोमा घुम्टो हुन्छ नै । बुहारीले आफुभन्दा ठूला अर्थात ससुरा, जेठान, काका ससुरा, सासुलगायतको सामुन्ने कसैले अनुहार नहेर्ने गरी घुम्टो ओढ्ने गर्छिन । घुम्टोभित्रबाटै आफुभन्दा ठूलासंग मसिनो स्वरमा वुहारीले कुराकानी गर्ने चलन छ । कतिपय ग्रामीण क्षेत्रमा यस्तो घुम्टो प्रथाका कारण विभिन्न खालका घटनाहरु पनि नभएका होइनन ।
बालविवाह ः 
बाल विवाहलाई मिथिलामा समस्याकै रुपमा लिइन्छ । पहिले सबै समुदायमा वालविवाह हुने क्रम रहेपनि अहिले जनचेतनाका कारण प्रायः सवै समुदायबाट यो समस्या हटेको छ । तर मिथिलामै बसोबास गर्ने डोम, मेस्तर समूदायमा यो परम्परा यथावतै देखिन्छ । डोम र मेस्तर समुदायमा छोरा ६ बर्ष नपुग्दै अनि छोरी पनि ४ वा ५ बर्ष नपुग्दै विवाह गरिदिने चलन छ । कुनै स्थानमा त छोराछोरी एक बर्ष नपुग्दौ पनि वैवाहिक वन्धनमा बांधिदिने चलन देखिएको छ । यस्तो विवाहका कारण भविष्यमा गएर धेरै प्रकारका समस्याहरुले जटिल रुप लिदै जान्छ ।
अनमेल विवाह ः 
मिथिलामा अनमेल विवाहसँग जोडिएको विकृति पनि विद्यमान छ । यस्तो विवाह कि त जनचेतना कम भएको समुदायमा अथवा आर्थिक पिन्नताको शिकार भएका वधु पक्षको म हुने गरेको छ । आर्थिक प्रलोभनमा परी वधधु पक्षकाले आफ्नी छोरी धनाढ्यलाई सुम्पने गर्दछन । यो विकृति बाध्यताको उपज पनि हो । कतिपय अवस्था विधुर व्यक्तिले दोस्रो विवाह गर्दा कम उमेरकोसँग विवाह गर्ने गरेको पाइएको छ । यस्तो विवाहमा वधुको तुलनामा वरकाो उममेर निकै बढी रहने गरेको हुन्छ । वर्तमानमा यस्तो विवाहमा निकै कमी आइसकेको भए पनि केही समुदायमा अहिले पनि यो प्रथा कायम छ ।

टेमी दग्गी ः शारीरिक पीडाको परम्परा 
”नहु–नहु धरु सखी वाती, धडकय मोर छाती ।
नहु–नहु पान पसारह, नहु–नहु दृग दुहु झापह ।
मधुर–मधुर उठ दाह, मधुर–मधुर अवगाहे
कुमर करह विधि आजे, मधुश्राबणी भल आजे ।”
अर्थात “वत्ति बिस्तारै राख । किनभने मेरो मुटुको ढुकढुकी वढ्न थालेको छ । विस्तारै पानको पात घुँडामा राख, बिस्तारै मेरो आखा छोप जसले गर्दा पोलेपछिको वेदना मधुरो होस ।” यो प्रसिद्ध गीत मिथिलांचल समुदायका कायस्थ र ब्राम्हण समूदायका नवबधुसँग मनाइने अतिरोमाचक र अनौठो प्रकारको ‘‘मधुश्राबणी’’ पर्वको हो । माथिको गीतको पंक्ति वधुको अभिव्यक्ति हो । प्रसिद्ध साहित्यकार डा.रामदयाल राकेशको शव्दमा भन्नुपर्दा यो पर्वको प्रमुख विशेषता नै नबबधुको घुँडा र गोडामा आगोको रापले डामेर पतिप्रतिको प्रेम र आस्थालाई परीक्षणको रुपमा लिने गरिएको छ । अर्थात शारीरिक पीडाको रुपमा यसलाई चित्रण गरिएको छ । कायस्थ र ब्राम्हण समूदायमा अति नै ठूलो महत्व र आनन्दोत्सवको रुपमा मनाइने यो पर्वमा बधुको घुँडा र गोडामा डाम्दा जति ठूलो फोका आउँछ त्यति नै वर दीर्घायु हुने जनविश्वास  छ । यो प्रथालाई टेमीदग्गी (कपाासको वत्तीले डाम्ने) प्रथा पनि भनिन्छ । डा. राकेशका अनुसार यो प्रथा सीताको अग्निपरीक्षाको अवशेषको रुपमा विद्यमान रहेको छ । माथिको परम्परा विवाह भएको पहिलो वर्षको मधुश्राबणी पर्वअन्तर्गत निर्वहन गरिन्छ ।
मिथिलाञ्चल र मैथिल समाजसँग जोडिएका महिलामा अचम्मको शक्ति छ । वालबच्चा र पतिको सफलता तथा दिर्घायुका लागि संगीहरुले विभिन्न किसिमका पीडाहरु भोग्दै जीवनभर असंख्य ब्रत र पर्वहरु गर्दै आएका छन । कहिले भोकै बसेर त कहिले रातभर जाग्राम बसेर । यस्तै पर्वहरुमध्ये एक हो– मधुश्राबणी पर्व अर्थात नववधुले घरभित्र मनाउने रोमाचक ‘हनिमून’ पर्व । मूख्यतया मैथिल समूदायको उपल्लो जात भनेर मानिने ब्राम्हाण र कायस्थ समूदायमा मनाइने यो पर्वको अर्काे विशेषता हो महिला पुरोहितद्वारा नै विधिअनुसार पुजा–आजा गर्ने चलन । यस पर्वमा पुरुष पंडितलाई पूर्णरुपमा निषेध गरिएको हुन्छ । श्रावण महिनाको कृष्णपक्ष नाग पंचमीदेखि श्राबणशुक्ल तृतीयासम्म गरी १५ दिनसम्म यो पर्व मनाइने गरिन्छ ।
मधुश्राबणी पर्वको अन्तिम दिन कपासको बत्तिले नवबधुको घँुडा तथा गोडा डाम्ने परम्परालाई टेमीदग्गीको संज्ञा दिइएको छ । यसप्रकार पुराना तथा पतिप्रतिको आस्थासँग सम्बन्ध जोडेर मनाइने मधुश्राबणी परम्पराका कारण नबबिबाहित दुलहीहरु अचेल दोधारमा पर्ने गरेका छन । संस्कृतिवीद डा. राकेशका अनुसार नबबधुले विवाह गरेको पहिलो बर्षदेखि मनाउने यो पर्वको अन्तिम दिन दिइने टेमी प्रथालाई सम्झदा पनि उनीहरुको शरीर डरले काम्ने गर्छ । समाज एक्काइसौं शताब्दीमा प्रवेश गरिसकेपनि डाम्ने प्रथाबाट नबबधुले महसुस गर्ने असह्य पीडालाई बधुको दीर्घ शौभाग्य र पतिप्रतिको प्रेम र आस्थालाई झल्काउने पुरानो रुढीवादी परम्परा अहिले पनि हाम्रो समाजमा जीवितै छ ।
मूलतः यो पर्वअवधीभर विवाह तथा शिब पार्वतीको दाम्पत्य जीवन, तपस्या, नागविषहरा, श्रबणकुमारको कथा, शिवलिलाको लोकगाथालगायत विभिन्न दश देवीदेवताको पूजापाठ, दन्त्यकथामा आधारित विभिन्न प्रकारका बिधीहरु प्रयोग गर्ने चलन छ । पतिप्रति आफनो आस्था अगाध रहेको भन्दै नवबधुहरु आफै टेमी प्रथाका लागि तयार रहने गरेको धारणा पनि समाजमा नभएको चाहि होइन । यो पर्व जगतजननी सीता साथीसंगीहरुसंग फुल संकलन (लोरह) गर्न फुलबारी गएको मधुर दृश्यलाई सम्झिदै नबबधुहरुले बिभिन्न बगैचाबाट फुल टिपेर ल्याउने र सोही फूलबाट यो पर्व मनाउने परम्परा  छ । टेमी दिने परम्परा तथा मधुश्राबणी पर्व सुरुआतको भने कुनै ठोस प्रमाण नभेटिएपनि यो पर्व आर्यसमाजको आगमनभन्दा पूर्वदेखि नै चल्दै आइरहेको कायस्थ समूदायका बृद्धा लक्ष्मीदेवीको कथन छ ।
टेमी दिने समयमा अनुभूति हुने पीडाको पूर्वअनुमानसंगै एक्काइसौं शताब्दीका नबदुलहीहरु दोधारमा पर्ने गरेका छन । मद्युश्राबणी पर्वको अन्तिम दिनमा टेमी दिने समय पतिले पानको पातले नबवधुको दुवै आखा छोपी महिला पंडितले बद्युको घँुडा र गोडामा घ्यू राखि बलेको कपासको वक्तिले डाम्ने गर्छन । टेमि दिइ सकेपछि दाग नहोस र फोका नउठोस भनी अचेल डामेको स्थानमा शितलताका लागि चन्दनको लेप समेत लगाउने चलन सुरु भएको छ ।
पुरानो टेमी दिने प्रथा र दश बर्ष यताकोे प्रथामा धेरै भिन्नता आइसकेको छ । रुढीबादी परम्पर।को अवशेषको रुपमा रहेको  यस पर्वमा शहरी क्षेत्रका यूवा यूवती भने कमै विश्वास गर्दछन । त्यसैले होला ग्रामिण क्षेत्रका भन्दा शहरी क्षेत्रका नवदुलहीहरु शीतल टेमीको पक्षमा वकालत गर्दै आएका छन । परिस्कृत आधुनिक समाजसंगसंगै परम्परालाई पनि परिवर्तन गर्दै लैजानुपर्ने पक्षमा भने शहरी क्षेत्रका महिलाहरु वकालत गर्छन । नबपुस्ताका लागि यो पर्व निक्कै चुनौतीपूर्ण रहेको उनीहरुको भनाई छ । अग्निरहित टेमीको स्थानमा शितल दिने परम्परा र महिनाभरको स्थानमा एकै दिनमा पर्व सकाउने गरी परिस्कृत गर्नुपर्ने संस्कृतीविज्ञको सुझाव छ । साहित्यकार डा.राकेश समय सापेक्ष यसलाई परिस्कृत गर्दै लैजानु राम्रो हु्ने बताउँछन ।
भोजभतेर ः
अत्याधिक भोज भतेर पनि मिथिलाको एउटा नराम्रो पक्ष मानिन्छ । खुशियाली होस वा दुःखको वेला भोज भतेर गर्नैपर्ने । भोज नगरे जात वा समुदायबाट निकालिने समस्या एउटा अर्काे चुनौतीको रुपमा देखिएको छ । घरमा छोराछोरी जन्मेदेखि मरण अवस्थासम्म भोज भतेर गर्नुपर्ने कुरितीले विकराल रुप लिदैं गएको छ ।  संस्कृतिविद् डा.रामदयाल राकेश भन्छन,“भोत भतेर परम्पराको नाममा खर्च हुने रकमका कारण कतिपय परिबारको कम्मर नै भाँंचिन्छ । आर्थिक सवलता नहुने परिवारले यो परम्पराका नाममा समाजमा धेरै प्रकारका समस्या व्यहोर्नुपर्छ । ” यस्ता कुरितीलाई तत्कालै हटाउनुपर्ने उनको सुझाव छ । आर्थिक सवल नहुने परिबारले साहु महाजनबाट चर्काे व्याजमा रकम लिएर भएपनि समाजका अगुवाहरु, छरछिमेक र पारिबारिक सदस्यहरुलाई भोज भतेर खुवाएर खुशी बनाउनुपर्छ । कहिलेकांही आर्थिक रुपमा सवल नभएका परिबारले आफ्नो भएको थोरै जग्गा र घरसम्म धितोमा राखेर प्राप्त भएको रकम भोजभतेरमा खर्च गर्नुपर्ने अवस्था सिर्जना भएको समाचारहरुमा आइरहेका छन । समाजका अगुवा, छरछिमेक र टाढाका पारिवारिक सदस्यहरुले दुःख र सुखको बेलामा भोज भतेर खान नपाए त्यस्ता परिवारलाई जात वा समुदायबाट निष्काशन गर्ने चलन पनि नभएको होइन । भोजभतेर परम्परालाई समाजका अगुवा र सम्पन्न मानिएका परिबारका कारण बढावा मिलेको छ । सम्पन्न परिबारले भोजभतेरको नाममा लाखौं रुपैयां खर्च गरेपछि यस्ता कुरिती फल्दै फुल्दै आएका छन । यहाँ मिथिलामा प्रचलित केही भोजको चर्चा गर्नै प्रयास गरिएको छ ।
जेवार ः जेवार भोज भनेको केटापक्ष केटीको घरमा र केटी पक्ष केटाको घरमा विवाहको प्रस्तावको लागि जाने अबस्थामा गरिएको भोज हो । अहिले मिथिलाको विभिन्न समुदायमा यो भोज विकराल समस्या वन्दै गएको छ । केटा वा केटीपक्ष विवाहको लागि प्रस्ताव लिएर एक अर्काको घर जांदा दशदेखि तीसजनासम्मको समूहमा जाने गर्छन । यस्तो अवस्थामा वर र वधु पक्ष आर्थिक दृष्टिकोणले निक्कै कमजोर मानिएपनि आफ्नो अवस्था ढाकछोप गर्न व्याजमा रकम लिएर पनि मिठो मिष्ठान्न र विभिन्न प्रकारका परिकार बनाएर यस्ता टोलीलाई खुवाउने चलन छ ।
पँचगम्मा ः पँचगम्मा भनेको पाँंच गाउँंमा बशोबास गर्ने आफ्नै जातका पारिबारिक व्यक्तिलाई बोलाएर खुवाइने भोज हो । यो भोजमा हजारौंको संख्यामा व्यक्ति सहभागी हुन्छन । सहभागीको संख्या र क्षेत्रफलको हिसावले हेर्ने हो भने यो भोज सभा भोजभन्दा केही सानो हुन्छ । तर पछिल्लो समयमा यो भोज पनि विस्तारै कम हुंदै गएको छ ।
सभा ः भोतभतेर परम्परामा सबैभन्दा ठूलो भोजभतेरको रुपमा सभा भोजलाई लिइन्छ । यो भोजमा करिब पन्द्र गाउँका आफ्नै समुदायका बासिन्दालाई सहभागी गराइन्छ । यो भोज पँचगम्माभन्दा ठूलो हुन्छ । एक पटकमा १० हजारभन्दा बढी व्यक्ति भोज खान सहभागी हुन्छन । उनीहरुलाई खुवाउन ठूलठूला चौर र खेतमा बस्न बन्दोवस्त गरिन्छ । खुवाउने व्यक्ति पनि सयौंको संख्यामा हुन्छन । सभा भोजलाई सुखी सम्पन्न परिवारले आफ्नो प्रतिष्ठाको रुपमा आयोजना गर्दै आएका छन । यस्ता भोजहरुमा आयोजकले भोज खान उपस्थित व्यक्तिहरुलाई निःशुल्क रुपमा पानी खाने लोटा बितरण गर्ने चलन पनि छ । आफ्नो गच्छेअनुसार कसैले स्टिलको कसैले तामाको अनि कसैले पितलको लोटा दिने चलन छ । पहिले यो भोज धेरै प्रचलनमा रहेपनि हालआएर केही कम हुंदै गएको छ । भोज भतेरले गर्दा आर्थिक रुपमा कमजोर भई धेरैको अवस्था दयनिय भएको छ । परिबार नै लथालिगं बन्ने गरेको छ, ।
बाह्रवरण भोज ः गाउँमा बसोबास गर्ने सम्पूर्ण जातका बासिन्दालाई सहभागी गराएर खुवाइने भोज बाह्रवरण भोज हो । यो भोजमा सबै समुदायका बासिन्दालाई सहभागी गराइन्छ । तर उपल्लो समुदायका एकतर्फ र तल्लो समुदायका एकतर्फ बसाएर खुवाउने चलन छ ।
छुवाछुत ः 
 बर्षौदेखि कूप्रथाको रुपमा रहेको छुवाछुत अहिले पनि मिथिलाका गाउँघरमा देख्न पाइन्छ । यो प्रथाका कारण अहिले पनि मिथिलाका कथित दलित मानिने मुसहर, चमार, डोम, खत्वेलगायतका समुदायसँग अहिले पनि कथित उपल्ला समुदायका बासिन्दाले तल्लोस्तरको व्यवहार गर्दैआएका छन । मुसहर, चमार, डोम, खत्वेलगायतका समुदायले छोएको पानी नखाने, खाना नखाने, भान्सा घरमा छिर्न नदिनेलगायतका व्यवहार कथित उपल्ला समुदायले गर्दैआएका छन ।
छोराछोरीमा विभेद ः
 मिथिलामा अहिले पनि छोराछोरीबीचको विभेद कायमै रहेको देखिन्छ । समाजमा छोराछोरीबीच गर्ने विभेदको घटनामा कुनै कमी आएको देखिदैन । सुखी सम्पन्न, उच्च घराना र उच्च शिक्षित परिबारमा त छोराछोरीबीचको विभेद झनै बढी देखिन्छ । छोरा भयो भने मिठाई बाडेर खुसीयाली मनाउने अनी खसी काट्ेर भोजभनेर गर्ने तर छोरी हुंदा दुःख मनाउने परम्परा अहिले पनि कुरितीको रुपमा देखिन्छ । छोरा हुंदा परिवारका सबै सदस्यमा खुसियाली मनाउने र छोरी भयो भने दुःख मनाउने परम्परालाई परिवर्तित समयसंगै फेर्नुपर्ने अवस्था भएपनि पारिवारिक सदस्यहरु नै सचेत नभएका कारण यस्ता कुरितीले प्राथमिकता पाउदै आएका छन ।
मादक पदार्थको सेवनः 
मिथिलाञ्चलका विभिन्न समुदायमा मादक पदार्थको सेवन पनि कुरितीको रुपमा देखिएको छ  । यो कूरीति तुलनात्मक रुपमा नयाँ हो । पहिले भांगमात्रै मादक पदार्थका रुपमा सेवन गर्ने गरिए पनि अहिले विभिन्न प्रकारका मादक पेय समाजमा भित्रिएका छन । आधुनिक समाजको प्रार्दुभावसँगै मिथिलाञ्चलमा पछिल्लो समयमा विभिन्न शुभकार्यमा र अन्य समयमा मादक पदार्थ सेवन गर्ने प्रचलन बढ्दै गएको छ । दश बर्षअघिसम्म गाउंघरमा एउटै मादक पदार्थ विक्री बितरण गर्ने पसल नभएको ग्रामीण क्षेत्रमा अहिले दर्जनौं यस्ता पसलहरु संचालनमा आएका छन । यसवाट प्रस्ट हुन्छ, भोलीका कर्णधार अर्थात युवाशक्ति मादकपदार्थमा बढी रुम्मिलिन थालेका छन । उच्च शिक्षा आर्जन गरेर मुलुकको विकास कार्यमा आफ्नो अमुल्य योगदान गर्न सक्ने यस्ता युवापुस्ता मादक पदार्थको सम्पर्कमा आएर आफ्नो जीवनलाई गतिहिन दिशामा होमिरहेका छन । मुलुकका लागि कुनै योगदान दिन नसकेका यस्ता युवा पुस्ताले आफ्ना परिवारको पेशामा समेत समन्वयकारी भूमिका खेल्न सकेका छैन । भांगः मादक पदार्थमध्ये भांग युवापुस्ताले मुख्यगरी होली अर्थात फागु पर्वमा खाने गरेका छन । भांगका कारण पनि धेरै युवापूस्ता अहिले कुनै पनि क्षेत्रका लागि योग्य बन्न सकेका छैनन ।
गांजा धतुरो ः गाजा पनि मादकपदार्थकै एक रुप हो । मुख्यगरी साधुसन्तले सेवन गर्दैआएका गाजा पछिल्लो समयमा मिथिलाका युवापुस्ताको पनि प्रिय मादक पदार्थ बनेको छ । शिवरात्रीलगायतका विभिन्न समयमा युवाहरु मठ मन्दिरहरुमा थएर गाजा धतुरो सेवन गर्दैआएका छन ।
निरन्तर मद्यपान(डोमलगायत) ः
 डोम समुदायमा एउटा अनौठो प्रचलन छ– निरन्तर रुपमा मद्यपान गर्नु । यो प्रचलन उनीहरुको समुदायमा परम्पराजस्तै मानिन्छ । मद्यपान नगरेको अवस्थामा यस्ता समुदायका व्यक्तिलाई भेट्टिनै गाहे हुन्छ । तर पछिल्लो समयमा यो समुदायका युवाहरुले यो परम्परालाई सुधार गर्दै लगेका छन । डोम समुदायका युवाहरु साक्षर हुन थालेपछि थोरवहुत शिक्षाको प्रभाव परेर होला, उनीहरु मद्यपान परम्परालाई विस्तारै हटाउदै गएका छन ।
एकल महिला ः 
 मिथिलाञ्चलमा एकल पुरुषले आफनो इच्छाअनुसार जतिवेला पनि अन्य महिलासँग पूनः वैवाहिक वन्धनमा वाधिन सक्छ । पुरुषलाई यस्तो वैवाहिक वन्धनमा बांधिनका लागि परिबार र समाजले पनि छुट दिएको पाइन्छ । अर्थात प्रोत्साहन दिएको छ । तर एकल महिलालाई भने यस्तो गर्न कडाई गरिएको छ । यो स्वयंमा एक विकृति हो । एकल महिलालाई खुशीपूर्वक आफ्नो जीवन पूनः सुरु गर्न न त परिबारले हौस्याउछ, नत समाजले नै प्रोत्साहन गर्छ । एकल महिलाले आफनो खुशीअनुसार यस्तो गर्न खोजेमा उनले विभिन्न क्षेत्रबाट ठुलो अडचनहरुको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ । अठारह उन्नाइस बर्षकी एउटी महिला विधवा भइन भने उनले आफनो सवै इच्छा, आकाक्षा र खुशीहरु मारेर एकल महिलाको रुपमा सेतो वस्त्र धारण गरेर जीवनभर बस्नुपर्ने बाध्यता छ । तराई मधेशका जिल्लामा सयौं युवतिहरु यस्तो अवस्थाबाट गुज्रिरहेका छन । उनलाई पनि आफनो खुशी रोज्ने अधिकार छ । तर समाज र पुरुषप्रधान परिबार तथा परम्पराको नाममा एकल महिलालाई छिनछिनमा दुःखी बनाउने काम भइरहेको छ ।
डहकन ः 
यो एक सांस्कृतिक प्रक्रिया हो । मूलतः यो गीतमा अभिव्यक्त हुन्छ । प्राचीनकालमा जब मनारञ्जनको कुनै पनि माध्यम थिएन शायद त्यसबेला मनोरञ्जनको रीक्तता पूर्ति गर्न गीतमार्फतका यी अअभिव्यक्ति अस्तित्वमा आए होलान । खास गरी समधी र ज्याँइलाई भोजन गराउँदा गीतमार्फत मनोरञ्जन प्रदान गर्ने यो पुरानो परम्परा हो । यी गीतमा प्रायः अश्लीलताले स्थान पाउने गर्दछन । गीतमार्फत समधी ज्वाँइका परिवारसँग सम्बन्धित महिला पुरुषलाई गाली गर्नै गरिन्छ । त्यसो त यो गीत हाो । गीतको सन्देश र उद्देश्य पनि नराम्रो होइन तर गीतमा प्रयुक्त हुने शव्द आपत्तिजनक हुने हुँदा यसलाई विककृतिको श्रेणीमा राख्दा अन्यथा ठहर्दैन ।
झन्झटिलो व्रतवन्ध ः 
कथित उपल्ला जात अर्थात ब्राम्हण, कायस्थ र भुमिहार समुदायमा व्रतवन्धको चलन छ । मुण्डन (छेवर)पछिको यो संस्कार पुरुषको विवाहभन्दा पहिले नै सम्पन्न गरिने संस्कार हो । समुदायमा सामाजिक प्रतिष्ठा प्रदर्शन गर्ने माध्यम बन्न पुगेको यो संस्कार वर्तमानमा विपन्नका लागि टाउको दुखाइको विषय बन्न पुगेको छ । निकै खर्चिलो, तामझमपूर्ण र झन्झटिलो प्रक्रियाका कारण यस संस्कारले केही हदसम्म विकृतिको रुप धारण गरेको छ भन्दा असान्दर्भिक नठहरिएला । कम्तिमा सात दिनको अवधि खर्चिनुपर्ने यस संस्कारको प्रारम्भ कुमरम विधिबाट हुन्छण् रातिमको विधिमा गएर टुंगिन्छ । अहिलेको व्यस्त युगमा यति लामाो समय व्यय गर्नुपर्ने र मितव्ययी हुनुपर्ने वर्तमानको अवश्यकताविरुद्धको यो संस्कारको निर्वहनमा पनि सुधार अपेक्षित छ ।
वलिप्रथा ः
मिथिलाको भूमि मूलतः शाक्त हो । यसको अर्थ यहाँ वैष्णव सम्प्रदायका व्यक्ति नै छैनन भन्ने होइन ।  छन, तर न्यून मात्र । शाक्त परम्परा हावी छ । यसैले पनि होला यहाँ वलिप्रथा प्रचलित छ । वलिप्रथालाई मिथिलाको अर्को विकृतिका रुपमा स्वीकार गर्न सकिन्छ । मुण्डन, व्रतवन्ध, विवाह, देव–देवीको पूजालगायतका प्रायंजसो संस्कार निर्वहनका सन्दर्भमा पशुवलिको परम्परा मिथिलामा छ । कुनै पनि नाममा हुने पशुवधको कार्यलाई कुनै पनि हालतमा उचित ठहर्याउन सकिँदैन । वर्तमान युग अधिकार प्रत्याभूति र कार्यान्वयनको युग हो । बाँच्न पाउने अधिकार मानवको मात्र होइन पशुको पनि हो । आफ्नो आनन्द र मनोरञ्जनका लागि गरिने पशुवध परम्पराको अन्त्य हुनु आवश्यक छ ।